Shënime në Blog

The Spirits of Isabel Allende

Pa jetën në ekzil, s’do ta kisha shkruar kryeveprën time. Nëse nuk do të isha larguar nga vendi im i shtypur nën diktaturë, do të kisha mbetur një gazetare normale, kurioze dhe e pasionuar, por nuk do të bëhesha shkrimtare.
The Spirits of Isabel Allende

"I am always surrounded by my spirits," says Isabel Allende, while rummaging through drawers for photographs. "And they also kept me company on August 2, on my birthday."

It was not a birthday like any other, but the eightieth anniversary. "I don't think so at all. For me, eighty is just a number, it is not the entry into old age. And to be honest, I feel much less years on my shoulders."

I want to ask you a question: when you reach the top of the mountain, what do you see that was not visible before?
Old age has given me the present. I finally get to live the everyday. I spent my life working hard, always on the run, haunted by the tasks I had to do. Now I enjoy every day, also because I don't have much left to live.

Seventy-seven years old, you found a new love and got married for the third time.
It happened to me at an age when I thought I would stand alone. But the feeling is the same as experienced in youth: excitement, pulsations, butterflies in the stomach. But there is something that makes it different and unique: the sense of urgency, because there is no more time to waste. Roger and I no longer have our lives ahead of us and therefore we cannot fall prey to idiotic jealousies, fights or misunderstandings.

You have said that you are romantic in life, but you cannot achieve this in your novels. The ideal boyfriend doesn't exist, but even when he does, running away is the best solution.
Ah yes, the men the characters in my books fall in love with are crippled soldiers, lip-smacking charmers, fanatical guerrillas. Life is not perfect, so the romantic hero is good for romance novels, not for literature that reveals life in its most hidden recesses.

Your life is deeply intertwined with the novels you have written. The debut book, "The House of Spirits" was born from a letter from the granddaughter to her grandfather Esteban. While "Violeta", the last novel, comes in contrast, from the grandmother's letter to her grandson Camilo. It seems as if your existential path is written in this inversion of perspective.
It was not intentional. Speculation in the narrative apparatus is the fruit of an instinctive approach, not a deliberate project. Somewhere in the middle of writing the novel "Violet" I realized the parallelism with "House of Spirits". And it was only at that moment that I began to weave a web of references between the two works. It's always the characters that decide where to take me.

Often times in your novels, paper returns. There is always someone writing to someone else.
For many decades, every day, I wrote a letter to my mother. With e-mail and messages, three or four have been done a day. Between the papers stored in the garage and those digitized, I counted over twenty-four thousand. A great daily journal.

What about now that your mom is gone?
I don't write to anyone anymore. When Panchita passed away in 2018, aged 98, I thought of continuing to write to her soul. But it didn't work. I felt that there was something very artificial and I stopped.

Në vëzhgimet mbi shkrimin ka edhe një sfidë me vdekjen? Ju pyes sepse një prej teksteve që ju ka ndikuar në formim ka qenë edhe “Një mijë e një net” ku Sherezadja e shtyn ekzekutimin e saj duke i treguar mbretit gjithmonë histori të reja.
Tregimtaria e ruan kujtesën, e për pasojë edhe historinë individuale dhe atë shoqërore, e këtu ka një sfidë krahasuar me kohët e mëparshme. Nuk do të thoja që letërsia e mund vdekjen, por ama na ndihmon të luajmë me të.

Ju jeni rrëfimtare Historie dhe historish. A ka ndonjë lidhje mes këtij vokacionit tuaj dhe faktit që jeni bijë e Historisë së Madhe, mbesë e Salvador Allendes, që u bë simbol i Kilit demokratik i përmbysur nga një diktaturë e hekurt?
Unë nuk kam ambicie për të shkruar Historinë e Madhe. Mjaftohem duke shkruar historinë e njerëzve, jetët e të cilëve kushtëzohen nga koha historike kur janë zhvilluar. Kështu që në romanet e mi, Historia e Madhe buron nga këto histori më të vogla. Jo rastësisht kam vendosur të shkruaj këto lloje librash sepse edhe jeta ime është përcaktuar nga Historia e Madhe.

I referoheni grushtit të shtetit nga Pinoçeti dhe vdekjes së xhaxhait tuaj?
Pa jetën në ekzil, s’do ta kisha shkruar kryeveprën time. Nëse nuk do të isha larguar nga vendi im i shtypur nën diktaturë, do të kisha mbetur një gazetare normale, kurioze dhe e pasionuar, por nuk do të bëhesha shkrimtare. Nuk kisha zgjidhje tjetër, emri im figuronte në listën e zezë të regjimit ushtarak kështu që zgjodha të ikja.

Në ç’formë u kushtëzuat?
U detyrova të lija shtëpinë time, gjuhën, familjen, miqtë e mi dhe kjo gjë më shtyu drejt asaj përpjekjeje ekstreme për të rikuperuar kujtesën, që është “Shtëpia e shpirtrave”. Është një roman shumë ambicioz për ata që për herë të parë hidhen në këtë terren: një sagë që zhvillohet në Kili në harkun e shtatëdhjetë viteve. Ishte mënyra ime për të rimarrë gjithë sa kisha humbur në ekzil.

Kundera është i bindur që romancierët, më shumë sesa historianët profesionistë, janë të aftë t’ia rikthejnë të vërtetën historisë.
Historia zyrtare është shkruar gjithmonë nga fituesit, përgjithësisht një burrë i bardhë që nuk dëgjon zërat e grave, të fëmijëve, të të shtypurve, të të tjerëve. Puna e shkrimtarit është të mbledhë këto heshtje, të mbledhë fjalët e humbura, përvojat e mohuara të të mundurve. Jam përpjekur gjithë jetën për ta bërë këtë, veçanërisht për hir të një vendi, historia e mëparshme e të cilit është fshirë nga shtatëmbëdhjetë vite diktaturë.

Sot Kili udhëhiqet nga një lider i ri i së majtës, Gabriel Boric. Ndërsa mbesa juaj Maya Fernández Allende, vajza e vajzës së Salvador Allendes, drejton ministrinë e Mbrojtjes. Një ekulibër që i jep drejtësi vendit tuaj?
Shihni këtu (Isabel tregon një fotografi me Boric, i vetmi njeri njeri jo i familjes që është në fotografi në dhomën e shpirtrave), mua më duket paradoks që është pikërisht mbesa e Salvador Allendes që duhet të merret me ushtarakët, duke qenë se ishte ushtria ekzekutuesja e grushtit të shtetit. Detyrë aspak e lehtë.

Për t’u kthyer te romanet tuaja, zakonisht janë personazhet meshkuj që mbajnë pushtetin publik, por janë femrat ato që qeverisin fatet individuale.
Mua më intereson historia e grave sepse është edhe histori e familjes dhe e komunitetit. Gratë janë shtylla e jetës së përditshme. Nga këtu lind edhe feminizmi im që e kam treguar qysh në kohët e ekzilit. Kam punuar me gratë gjatë gjithë jetës dhe them se i njoh mirë. Prandaj më pëlqen të shkruaj për to.

A ka ndonjë lidhje mes feminizmit tuaj, karakterit rebel dhe mungesës së figurës atërore në fëmijëri? (Isabel shpërthen në një të qeshur çliruese. Babai i saj, Tomás Allende, funksionar i ambasadës kiliane në Peru dhe kushëri i Salvador Allendes, braktisi gruan në vazhdën e një skandali seksual).
Nuk di t’i përgjigjem pyetjes suaj. Kam qenë shpesh herë në terapi, por nuk e kam zgjidhur enigmën nëse zbrazëtia e figurës atërore ka përcaktuar qenien time. Edhe sepse gjyshi im nga mamaja dhe xhaxha Ramoni kanë qenë zëvendësues të denjë të babait. Ndoshta braktisja e babait më bëri të humbas besimin në zgjatjen e marrëdhënieve që kanë rëndësi: duhej t’ia dilja vetë. E mbi të gjitha, duhej të ndihmoja mamanë time, një grua shumë e varur nga figura mashkullore.

Personazhi juaj i fundit, Violeta, është ndërtuar në mishërim të nënës suaj Panchita: të dyja të lindura në vitin 1920, sensuale dhe magjepsëse. Por Violeta ka një liri që nëna juaj nuk e pati.
I dhurova Violetës jetën që do të doja për nënën time. Panchita kishte aftësi sipërmarrëse që kurrë nuk mundi t’i përdorë, e penguar nga klasa e saj shoqërore dhe nga një burrë autoritar. E emancipova përmes Violetës.

Më vjen ndër mend një frazë që i vini në gojë Eva Lunës, një tjetër krijesë e mrekullueshme. “Kur shkruaj, tregoj jetën siç do të doja të ishte. Vetëm aventura të mëdha, dashuri, gëzime dhe vuajtje. Ngjarjet meskine të së përditshmes, mbeten jashtë.” Kjo është Isabel Allende…
Kjo është letërsia! Në romane vlen vetëm drita dhe terri, ndriçimi dhe errësira: nuk ka vend për gjysmë nuanca. Kur bisedoj me Rogerin në shtëpi, ai fillon e ndalet në detaje të panevojshme. Dhe pastaj nervozohem. Më pëlqen e zeza ose e bardha. Le t’i lëmë detajet pa kuptim!

Atëherë po ju pyes direkt. Është e vështirë të lësh në gjysmë një roman tuajin. A ekziston metoda Allende?
Metoda ime është disiplina. Më pëlqen që zgjohem herët, të ndjek disa rregulla të caktuara, të studioj, të bëj kërkime, të punoj mbi fabulën, pastaj mbi gjuhën, stilin, mbi ritmin narrativ. Puna ime është fryt i një ushtrimi të përditshëm, intensiv, shoqëruar nga heshtja.

Si lindin personazhet?
Zakonisht frymëzohen nga gratë që njoh, mbi të gjitha nga ato që takoj në Fondacionin dedikuar Paulës: pavarësisht traumave në jetë, nuk e kanë humbur pasionin, gëzimin dhe bujarinë. Për mua është thelbësore të mendoj për një njeri prej mishi e kockash.

Ju ishit gruaja e parë që patët sukses në valën e shpërthimit të madh të realizmit magjik. A ishte e lodhshme?
Gratë e Amerikës Latine kanë shkruar gjithmonë, mendoni për Juana Inés de la Cruz, poeten e shekullit XVII, por zërat e tyre janë vrarë në mënyrë të vazhdueshme. Edhe shpërthimi i realizmit magjik ishte një fenomen mashkullor, jo sepse gratë nuk shkruanin, por sepse nuk pranoheshin në një klub kaq eksluziv. E përkufizova si mashkullor, por ishte edhe maskilist.

Pse?
Kur pata sukses me “Shtëpia e shpirtrave” kritikët më konsideronin jo si një zë i realizmit magjik, por si një autore “post realizmi magjik”: qartësisht nuk mund të bëja pjesë në klub! A ishte e vështirë? Shumë e vështirë. Më ka kushtuar shumë të përfitoja vetëm gjysmën e mirënjohjes që burrat e merrnin të plotë me natyralitetin më të madh.

A mund t’ju pyes se si ju shihnin García Márquez apo Vargas Llosa?
Nuk e kam njohur kurrë García Márquez. Ndërsa me Vargas Llosa kemi marrëdhënie të përzemërta, por nuk jemi miq sepse nuk i përkas rrethit të tij. Si shkrimtare, e konsideroj veten mjaft të izoluar. Shkruaj në spanjisht, por jetoj në Shtetet e Bashkuara dhe nuk bëj një jetë sociale në sallonet e serës latinoamerikane.

Ju jeni rrëfyer shumë te “Paula”, libri më autobiografik. Fakti që shoqëruat Paulën drejt ikjes, a jua ka zbutur idenë mbi vdekjen?
Po, mua më ka ndodhur pikërisht kjo gjë: u familjarizova me vdekjen. Pas ikjes së vajzës sime, humba frikën ndaj fundit. Gjithçka e ka një fund. Gjithçka ndryshon. Kam mësuar gjithashtu se jetohet më mirë kur ke më pak. Sot kam një shtëpi të vogël dhe një makinë si mos më keq. E di që do të vdes dhe nuk dua ndërlikime.

Esteban Trueban dhe Violetën i bëni të vdesin në një klimë jashtëzakonsht të qetë. Si e imagjinoni vdekjen tuaj?
Si një grua elegante dhe e butë që mban aromë gardenia. Një mikeshë që më pret ulur në kopsht. E di se çfarë është, por pa drama.

Çfarë do të bëni më 8 janar? (Isabel Allende ka një rit besëtyd që çdo roman të ri, e nis vetëm në atë datë.)
As ia kam idenë. Sapo kam përfunduar rishikimin e një dorëshkrimi për një roman të ri. Sërish një mama, edhe një herë një vajzë: vijnë nga Amerika Qendrore dhe ndahen në kufi të Shteteve të Bashkuara. Është historia e sotme që na prek të gjithëve. Nuk kam reshtur së besuari në një botë më të drejtë, ku mbretërojnë paqja dhe empatia. Edhe shkrimtaria ime lind nga kjo ëndërr.

*Isabel Allende is a Chilean writer, born in Peru and currently an American citizen. In 2004 he became part of the American Academy of Arts and Letters, in 2010 he was awarded the National Literature Prize in Chile, while in 2014 President Barack Obama awarded him the Presidential Medal of Freedom. The interview for Simonetta Fiori was translated into Albanian by Erjon Uka.