Shënime në Blog

Arti nuk i zgjidh problemet, ai thjesht i formulon në mënyrën e duhur

Gjërat kryesore që inxhinieria më ka mësuar në procesin e të shkruarit kanë qenë këto: Së pari, mësova se përpjekja dhe rezultati nuk janë domosdoshmërisht të lidhura me njëra-tjetrën (në shkollën e inxhinierisë mund të bëhej gjithçka për bukuri dhe të prishej çdo gjë në rreshtat e fundit). Pastaj më ka bërë të ndihem i qetë dhe t’i mendoj gjërat në termat e shkak-pasojës.
Arti nuk i zgjidh problemet, ai thjesht i formulon në mënyrën e

George Saunders është prej shkrimtarëve më të mëdhenj modernë dhe mbi të gjitha, një njeri shumë i sjellshëm. Nëse ende nuk i keni lexuar gjë, të paktën lexoni fjalimin që ka mbajtur para studentëve “Egoizmi është i kotë. Elozh mirësjelljes”, me mesazhe në çdo frazë, në çdo rresht. Si në jetë ashtu, edhe në libra, kërkon gjithmonë të shohë me sytë e bashkëbiseduesit të tij, sepse të vetat nuk i mjaftojnë. Me librin “Lincoln në Bardo” fitoi edhe çmimin Man Booker Prize.

Keni shkruar se “do të doja që veprat e mia t’i preknin dhe t’i ndryshonin njerëzit”. Çfarë është letërsia për ju?
Është një mënyrë për të gjetur rrugën e kuptimit të jetës. Mendoj se shkrimtarët e mëdhenj ofrojnë një imitim të asaj që Zoti mund të mendojë për ne. Shkrimtari sheh veprimin njerëzor dhe nis ta tregojë, gjë që na e paraqet në një mënyrë më funksionale dhe më të dashur nga sa mund ta bënim vetë.

Çfarë mundet të bëjë letërsia dhe çfarë s’mund të bëjë ajo?
Përgjigja e sinqertë është se nuk e di. Ne shkruajmë për ta zbuluar. Fuqinë e letërsisë mund ta vlerësojmë teksa vëzhgojmë efektin që ka në mendjen tonë. Fillimisht mendja është në një vend të caktuar. Fillojmë të lexojmë dhe mendja ndryshon. Në fund, kemi përjetuar një lloj transformimi. Dhe kjo është e gjitha: këtë arrin ta bëjë letërsia. Duke folur për veten time, dhe nëse libri që po lexoj është një libër i mirë, ndihem më vigjilent, më i hapur, më i interesuar për ç’ka më rrethon. Pastaj ajo ndjesi zbehet, por të paktën unë kam kuptuar se është e mundshme. Pra në të vërtetë letërsia ofron shumë.

Keni studiuar dhe punuar si inxhinier. Mendoj se këndvështrimet që vijnë përtej shkencave sociale pasurojnë gjuhën dhe mendimin po ashtu: Primo Levi, Gadda, Asimov apo David Quammen.
Gjërat kryesore që inxhinieria më ka mësuar në procesin e të shkruarit kanë qenë këto: Së pari, mësova se përpjekja dhe rezultati nuk janë domosdoshmërisht të lidhura me njëra-tjetrën (në shkollën e inxhinierisë mund të bëhej gjithçka për bukuri dhe të prishej çdo gjë në rreshtat e fundit). Pastaj më ka bërë të ndihem i qetë dhe t’i mendoj gjërat në termat e shkak-pasojës. Nëse një histori arrin të të prekë, e bën për arsye që duhet të jemi në gjendje t’i shohim dhe t’i zhbllokojmë. Kjo vetëdije më ka formësuar si një shkrimtar shumë të duruar: nëse nuk funksionon, nuk mund të justifikohem duke thënë “Po punoj prej tre vitesh!”. Nëse diçka nuk shkon siç duhet, ndodh ose sepse nuk jam një shkrimtar i mirë ose sepse historia nuk ngjit. Pra thjesht nuk kam respektuar mënyrën e saktë të shkakut dhe pasojës.

Jam kurioz të di më shumë për marrëdhënien tuaj me “realitetin”, për të cilin Nabokov thoshte se është fjala e vetme që duhet shkruar mes thonjëzave. Në librin “Lincoln në Bardo” përdorni realitetin dhe e shndërroni sipas dëshirës suaj. Në “Koha e trurit të sheshtë” shkruani reportazhe shqetësuese. Tragjikomikja mbetet çelësi juaj.
Mendoj se ajo që quajmë “realitet” është qartësisht diçka subjektive. Pra s’kam pse t’i mbetem besnik të ashtuquajturit “realizëm”, që është vetëm një tjetër formë ekzagjerimi dhe kuptimi, por që merr njëfarë force prej ngjashmërisë me mënyrën se si "na duket" bota kur jemi në gjendjen e zakonshme në të cilën përdorim gjuhën për të krijuar komunikimin e rehatshëm për jetën (kur themi "autobusi po vjen" ose "kam uri"). Sa herë shkruaj në mënyrë më të “çuditshme” ndjej që jam më i sinqertë, ose të paktën ofroj një këndvështrim të kundërt me atë të zakonshmin. Duke shkruar, filloj gjithmonë me ndonjë ide të vjetër dhe pastaj bëj rishikime e rishikime që pjesëza e shkrimit të bëhet më e sinqertë, më e ngjashme me veten. Çfarë lidhje ka kjo me "realitetin?" Unë mendoj se një pjesë e mirë e trillimit pastron njollat nga syzet tona. Ne i shohim gjërat ashtu siç janë, ose të paktën shohim se gjërat nuk janë gjithmonë të njëjta për të gjithë (sepse e shohim botën përmes syve të tjetrit) dhe, më e rëndësishmja, mund të shohim gjëra që nuk i kemi vënë re më parë, dhe të fitojmë një kuptim më të thellë të logjikës mbizotëruese të gjërave. Ose mund të themi të Zotit.

Duket se të rinjtë nuk gjejnë më në libra atë përballjen me problemet si më parë.
Mendoj se varet nga secili prej tyre. Një pjesë është e sigurt që po, sepse të tillë njoh mes studentëve të mi dhe leximeve që sugjeroj. Por duhet thënë se mënyra se si i tregojmë historitë është gjithmonë në evolucion. Për sa kohë njerëzit do të kërkojnë për t’u bërë më të mençur, gjithçka do të shkojë mirë. Megjithatë, mendoj se nuk ka asnjë formë tjetër arti që krijon një intimitet të tillë midis krijuesit dhe marrësit, siç arrin ta bëjë një libër. Kur lexojmë një libër të mirë, jemi në komunikim të ngushtë me një mendje tjetër njerëzore, nën ndikimin e gjuhës, një gjuhë që mund të jetë mjaft e plotë dhe intime. Nuk ka gjë më të mirë nëse kërkojmë siguri për të përbashkëtat midis njerëzve: mendja ime dhe mendja jote të bashkuara nga gjuha.

Duke folur për Çehovin, ju shkruani: “Një vepër arti na prek kur është e sinqertë”.
Sinqeritetin e ndjejmë kur një artist merr një pyetje që na vërtitet ndër mend dhe i përgjigjet ndershmërisht, kur duket më i shqetësuar të zbulojë sesa të duket, kur është i gatshëm të jetë kurioz dhe të heqë dorë nga të qenit “i drejtë”. Ndoshta ai shkrimtar apo ajo shkrimtare nuk e duron dot falsitetin. Është më i interesuar të kuptojë se si mund t’i duket një gjë e caktuar dikujt që nuk ndan të njëjtin mendim. Ka një ndjenjë habie në atë lloj shkrimi. Në vend të japë mesazhin se “është kështu”, ky lloj shkrimtari thotë: “Epo të punojmë bashkë, unë dhe ti lexues i dashur, për të parë se si është”. Kjo është ajo që gjej tek Çehovi - ai është mjaft i fortë për të qenë i pasigurt, - dhe kjo të jep ndjenjën se ai ka një dashuri të madhe për botën ashtu siç ajo është.

"Një tregim është si një tryezë me objekte sipër". Cili është pra ndryshimi midis letërsisë dhe realitetit?
Të përzgjedhësh dhe t’i japësh formë. Një rrëfim – qoftë ky edhe shumë “realist” – është rezultat i mijëra zgjedhjeve që e zhvendosin tregimin nga përditshmëria drejt mbretërisë së mitit. Por kur trajtohet siç duhet, historia që ka të bëjë me jetën reale, na tregon gjëra që normalisht mund të mungojnë, të vërteta të mëdha e të vogla, dhe na bën të vetëdijshëm se sa shpejt gjykojmë në jetën reale. Një tregim e ngadalëson kohën dhe na jep shansin për t’i parë më nga afër vendimet morale që merren. Na tregon mendjen tonë dhe, brenda historive që janë vërtet të mrekullueshme, dëgjoj gjithmonë një zë që thotë: A mund të duash më shumë dhe të jesh më i duruar?

Çehovi thoshte se “arti nuk i zgjidh problemet, ai duhet thjesht t’i formulojë në mënyrën e duhur”. Ndërsa ju shkruani: “Kjo është ajo që bën një artist: ngarkohet me përgjegjësi”. Cilat përgjegjësi?
Artisti nga përkufizimi është përgjegjës për gjithçka: për çdo presje, çdo paragraf, për çdo gjë të vetëdijshme dhe çdo gjë rastësore. Përtej punës, unë ndershmërisht mendoj se artisti ka të njëjtat përgjegjësi si çdokush tjetër. Por një artist është dikush që e ka shumë të zhvilluar aftësinë për të banuar brenda një vepre, për t’i nxjerrë në pah fuqi të reja dhe për t’i ndryshuar derisa të jetë ajo që ai dëshiron të jetë. Dhe kur e përfundon, ka krijuar një subjekt që njerëzit e së ardhmes mund të thonë: “Ah, nuk jam i pari apo i fundit që kam kaluar këtu dhe s’do të jem i vetmi”. Dhe të ngushëllohen. Ose mund të thonë: “Askush nuk e ka zgjidhur këtë enigmë më parë. Ose s’jemi të aftë, ose sepse kështu është natyra jonë”. Dhe të ndihen të poshtëruar. E pastaj t’ia rinisin luftës, por këtë herë me ca muskuj më shumë.

*George Saunders është shkrimtar amerikan i njohur për tregimet e shkurtra, esetë, novelat dhe librat për fëmijë. Kontribues në disa gazeta dhe revista si “The New Yorker”, “Harper’s” dhe “The Guardian”, është nderuar me çmime të rëndësishme letrare si “Man Booker Prize” apo “PEN”. Kjo intervistë u përkthye në shqip nga Erjon Uka.