Shënime në Blog

Jean-Luc Nancy: Te pandemia, shoh diçka që po ndodhte prej kohësh

Psikiatri Piero Cipriano, në një libër të sapo botuar, “Libri bolañian i të vdekurve”, hedh dritë mbi mënyrën se si shpërthimi i pandemisë, duke ngushtuar hapësirën e jetës së përditshme, ndryshoi edhe perceptimin tonë për kohën. A e keni edhe ju ndjesinë se koha po rrjedh ndryshe kohët e fundit?

Jean-Luc Nancy: Te pandemia, shoh diçka që po ndodhte prej

Po, koha kalon ndryshe tashmë. Në fillim, dukej thjesht sikur kishte ndodhur diçka e papritur. Pastaj erdhi momenti për të marrë masa. Dhe kjo u kthye në një kohë pritjeje. Pastaj erdhi koha e paqartësisë: do të rifillojmë, a do të ketë vaksinë, si do të jetë e ardhmja? Ishte një fenomen i habitshëm, por tani gjërat ndërlikohen edhe më shumë. Kemi hyrë në fazën e krizës ekonomike. Është një e papritur e tejzgjatur, nuk e dimë se sa do të zgjasë. Është momenti i paqartësisë: nga një anë koha e jetuar, e përditshme, ku gjithçka duket e palëvizshme, në shtëpi ose mes shtëpisë dhe punës. Nga ana tjetër, kjo është një kohë e çrregullt. Natën e shkuar pashë një ëndërr sikur Trump nxiti shpërthimin e një lufte civile. Çrregullimin e kohës e ndjejmë në thellësi sepse kemi jetuar gjatë në një kohë të vazhdueshme, progresive. Në të vërtetë, prej disa kohësh kishte nisur vargu i ngjarjeve të papritura, duke filluar me rënien e Murit të Berlinit hymë në një lloj tronditjeje të ekulibrave botërorë, dhe në një farë mënyrë, edhe të historisë. Kam jetuar më shumë se gjysmën e jetës sime me idenë e shkëlqyer të socializmit progresist: do të bëhet më mirë, menduam. Por kuptuam se e reja nuk është gjithmonë më e mirë. Zhvillimi i vetëdijes ekologjike e ka provuar këtë: të dhënat na tregojnë se temperatura po rritet nga viti në vit, se shumë specie po zhduken. Unë e shoh virusin si diçka që na zbulon atë që po ndodhte.

Në një libër të vitit 1993, “Kuptimi i botës”, flisnit për të papriturën si horizont dhe sfidë të ekzistencës moderne. Sot si mund të pajtohet e papritura me një të ardhme të paparashikueshme?

E vërtetë, por në vitin ’93 kuptimi i të papriturës, edhe pse ishte i rëndësishëm, qëndronte në sfond. Ajo që ndodhi më pas është se u zhduk çdo gjurmë e ndjenjës së historisë. Jam shumë i tronditur nga ngjashmëria e epokës sonë me epokën romake. Pas një periudhe progresi dhe zgjerimi, jo vetëm territorial por edhe teknik, kulturor, juridik, gjërat nisën të bëhen të paqarta, u përhapën filozofitë helene: stoicizmi, cinizmi, skepticizmi, të cilat marrin jetë nga mungesa e aftësisë për të imagjinuar të ardhmen. Nuk kishte pasur kurrë aq shumë grupime fetare si në Romën e shekullit të parë para Krishtit, as kaq shumë filozofë që propozonin mënyrat e tyre për ta jetuar jetën. Në një farë pike, në botën antike, mbërriti krishtërimi i cili është produkt i gjithë kësaj. Është edhe një përgjigje ndaj paqartësisë. Tashmë, këtu nuk e dimë se çfarë na pret.

Kjo situatë na detyron ta shohim jetën tonë si mbijetesë? Më vjen në mendje shpesh herë propozimi 67 i pjesës së katërt të “Etikës” së Spinozës: Një njeri i lirë nuk mendon asgjë më pak se vdekja dhe mençuria është një meditim jo për vdekjen, por për jetën.

Shoqëria jonë nuk merret me vdekjen. Natyrisht kur dikush vdes, ne e varrosim, vendosim lule mbi varr, por nuk ka një meditim mbi vdekjen siç ndodhte për shembull gjatë Rilindjes. Me racionalizmin e shekujve shtatëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë, fillon edhe prirja për ta eliminuar vdekjen. Ajo që më bën përshtypje te Spinoza është se në një farë forme, edhe ai e eliminon atë, dhe kjo është ana e tij racionaliste. Por në të njëjtën kohë pretendon se vdekja individuale duhet të bëhet pjesë e diçkaje më të madhe: e Gjithçkasë, e Substancës. Civilizimet antike kanë të gjitha një kuptim për jetën së bashku me vdekjen: të vdekurit flasin, janë të pranishëm. Ndërsa ne nuk e dimë mirë se çfarë duhet të bëjmë me të vdekurit, përveçse t’i kujtojmë. Është një sjellje që lidhet me mendimet tona mbi historinë: mendojmë – në fakt mendonim deri pak kohë më parë – se gjeneratat e ardhshme do t’ia kalonin më mirë. Kam besimin se asnjë civilizim nuk e ka kultivuar kaq gjatë një ide të tillë progresi. Ata të moshës sime, duke më përfshirë edhe mua, ishin të gjithë militantë. Dhe çfarë është një militant? Dikush që voton për një kauzë. Ka nga ata që u larguan nga Franca për të shkuar për të luftuar me Che Guevaran. Në moshën njëzet vjeç, mendova se do të ishte një ide e mirë të shkoja në Afrikë, por nuk e bëra. Mbase nuk isha mjaftueshëm militant. Pjesëmarrja në një luftim i jep kuptim jetës, por sot militantizmi pothuajse është zhdukur: nuk ka asnjë parashikim për të ardhmen. Jeta gjithnjë e më shumë i ngjan një projekti të përmbushjes personale, një modeli individualist. Duke u kthyer te Spinoza, nuk është se ai na kërkon të harrojmë vdekjen, do të ishte marrëzi. Na kërkon të kuptojmë se jeta jonë është pjesë e diçkaje më të madhe, të cilën nuk mund ta kuptojmë plotësisht; jo me një kuptim racional, të paktën, por vetëm përmes një operacioni ekzistencial, shpirtëror. Pikërisht ajo që na mungon sot. Ne nuk kemi ide për progresin e ardhshëm të njerëzimit dhe të mbijetosh është diçka e trishtueshme, është mjerim.

A nuk besoni se ideja e përgjegjësisë për të mbrojtur jo vetëm veten, por edhe të tjerët nga transmetimi i sëmundjes mund të na ndihmojë të ndihemi me të vërtetë pjesë e një komuniteti, për të shkrirë vetveten në një komunitet më të madh?

Ka një tendencë, të përfaqësuar nga disa filozofë, në veçanti Agamben dhe në Francë nga Comte-Sponville, që thonë: nuk duhet të biem pre e shqetësimit për të mbrojtur të gjithë, për të zgjatur jetën, e kështu me radhë. Është e vërtetë se zgjatja e jetës nuk është detyrimisht një ide e mirë për veten, pikërisht sepse të çon mjerisht drejt mbijetesës. Unë kam bërë një transplant zemre thuajse 30 vite më parë. Më ka bërë çudi që për mjekët gjëja më e rëndësishme ishte jetëgjatësia, pra që transplanti të zgjaste sa më shumë të ishte e mundur. Por a jemi të sigurt që të zgjasësh më shumë është gjithmonë diçka e mirë? Në atë kohë, pikërisht Agamben më kishte thënë që të mos e bëja. Pa transplantin do të kisha vdekur. Do të ishte një jetë e ndryshme. Kam qenë dhe jam dakord me të se në shoqërinë tonë jetëgjatësia është bërë një vlerë në vetvete: një vlerë gjithmonë e më shumë sasiore. Dhe virusi na detyron ta pranojmë këtë gjë. Për mua, Spinoza identifikohet më shumë me propozimin e tij të parafundit tek “Etika”: Lumturia nuk është shpërblimi i virtytit, por vetë ushtrimi i tij. Është një frazë me fuqi të jashtëzakonshme. Në veprojmë gjithmonë me idenë e shpërblimit. Ai na thotë se lumturia është vetë ushtrimi i virtytit (që nuk nënkupton virtytin moral, por forcën që i jep jetë përpjekjes, impulsi për të këmbëngulur në ekzistencë). Kjo ide ne nuk na mungon. “Të jesh i vetëm në shumës”, eseja ime e vitit ’96, të cilën mendoj se e kam shkruar pikërisht për të pranuar që edhe vetmia është një mënyrë për të qenë me dikë, siç thotë Heidegger, nuk jemi atome të izoluara. Në nivel eksperience, këtë e dinë të gjithë. Ndaj masave anti-Covid ka një protestë të përgjithshme të jetës së përbashkët për idenë e pirjes së një birre në lokal, e të dalit, e të vallëzuarit. Nuk është se dua të justifikoj protestat, por nuk kemi asgjë për të kundërshtuar në fakt. Nëse jo në drejtim të ushtrimit shpirtëror, në kuptimin e Foucault të kujdesit vetjak; por mendoj se asnjë ushtrim shpirtëror nuk mund të funksionojë nëse nuk mbështetet nga komuniteti, nëse mbetet i izoluar.

Pranverën e shkuar e mbyllët një ndërhyrje tuajën me këshillën për “të qenë fëmijë”. Si mund të marrë dikush sjelljen e fëmijërisë?

Kur jemi fëmijë, nuk kemi asnjë projektim mbi të ardhmen. Jemi gjithmonë brenda së tashmes. Kjo nuk do të thotë që jemi statikë, përkundrazi, fëmijët janë gjithmonë në lëvizje. Shpesh ngrenë pyetje metafizike: Nga vijnë fëmijët? Ku shkon pas vdekjes? Mrekullohen shumë, janë perceptues. Kam një kujtim fëmijërie për të cilin mendoj shpesh. Duhet të kem qenë katër vjeç kur stërgjyshja që jetonte me ne, vdiq. Prindërit e mi dhe gjyshërit menduan se duhet ta fshihnin prej meje dhe motrës sime. Por ne e kuptuam. Ndoshta nuk e kishim fjalën “vdekje” për ta thënë, por jam i sigurt se e ndjenim se ishim të vdekur. Na dërguan në një dhomë, teksa disa njerëz erdhën për t’ia marrë trupin. Është një kujtim me ankth dhe nerv. Isha i nevrikosur që më duhej të qëndroja i mbyllur në një dhomë, teksa diçka shumë e rëndësishme po ndodhte. Motra ime dhe unë mund të kishim pasur një marrëdhënie më të lehtë me vdekjen e stërgjyshes nëse të rriturit nuk do të mendonin se ishte më mirë të na e fshihnin. Mendoj se kjo gjë e rikthimit si fëmijë ka të bëjë me praktikën filozofike: duhet të gjendet një mënyrë për t'u kthyer në habinë nga lindi filozofia. Sot është e vështirë, sepse tentojmë të parashikojmë çdo gjë. Fakti është se nuk mund ta evokojmë në mënyrë të vullnetshme habinë: Unë gjithashtu mund të hapja një shkollë dhe të thoja eja të mësosh të jesh fëmijë, por do të ishte mashtrim, ne do të humbnim spontanitetin e çudisë. Duhet të heqim qafe pyetjen “çfarë të bëjmë?”. Ka të bëjë me lejimin e diçkaje që do të ndodhë, por që tani është e vështirë të shihet dhe parashikohet.

*Jean-Luc Nancy është filozof dhe akademik, pjesë e disa universiteteve si ai i Strasburgut, i Berlinit, i San Diegos etj. Pasi bëri një transplant kardiak, është në jetë falë një zemre të dhuruar nga një grua. Vlerësohet si një prej filozofëve me më shumë influencë aktualisht në Francë. Intervista për “Sette” u përkthye në shqip nga Erjon Uka.