Shënime në Blog

Letërsia e sagave moderne, ose të lexosh në kohën e rrjeteve sociale

Mund të thuhet se pak janë momentet në histori që nuk kanë qenë mikpritëse për letërsinë. As teknologjia nuk e nxorri përfundimisht në pension letërsinë, por duket se ka krijuar një hapësirë të re në mendjen tonë.
Letërsia e sagave moderne, ose të lexosh në kohën e rrjeteve

Nga Charles Finch/ Deri në vitin 2010, nëse lexoje, nuk e bëje online. Por ndryshimi ishte i dukshëm: kjo ishte dekada që ndryshoi në mënyrë të pakthyeshme mënyrën se si ne përthithim një tekst dhe në të cilin telefoni inteligjent u shndërrua nga një mrekulli teknologjike, në një objekt të nevojave parësore.

Papritmas, analiza më e mprehtë politike dhe kulturore na erdhi përmes memes së “të dashurit të hutuar”. Racistët përdorën një bretkocë qesharake për të ëmbëlsuar mesazhet e tyre. Që nga Pranvera Arabe, reporterët më të mirë shpesh ishin kalimtarë të kapur nga paniku me llogaritë në Twitter.

Një nga efektet më të çuditshme të këtij tranzicioni është se na risjell disa sjellje shumë të lashta njerëzore. Teksti nëpër të cilin ne lëvizim nuk është asgjë më shumë se një papirus, një nga teknologjitë e para të leximit dhe forma më e vjetër e shkrimit, ideograma, është kthyer gjithashtu në plan të parë, e cila merr formë në panelin “emoji”. Çuditërisht, hapja e një libri të shtypur në vitin 2020 është më moderne sesa të flasësh në chat me miqtë.

Duket qesharake deri në çastin që shfaqet e qartë. Në fund të fundit, kush mund ta kundërshtojë idenë se komunikimi, pas një fluksi të dhënash të pandërprera, ka evoluar në mënyrë të vazhdueshme duke pasur si synim funksionet më bazike cerebrale?

Mendoni për atë tingull jo fort të qartë e të bezdisshëm kur kaloni imazhet në Instagram dhe shihni se rifreskohet me një njoftim. Papirusi dhe ideogramët vdiqën nga thjeshtësia e tyre dhe më pas u ringjallën për të njëjtën arsye. Papirusi rishfaqet si një ujëvarë pa fërkime në ekran. Teksa një alfabet i tërë ideogramesh do të ishte tepër i rëndë, një pjesë e ideogramave kryesore, të shpërndara në të gjithë gjuhën tonë, përfshijnë mijëra reagime të komplikuara në disa duzina simbolesh universale.

Mund të thuhet se pak janë momentet në histori që nuk kanë qenë mikpritëse për letërsinë. As teknologjia nuk e nxorri përfundimisht në pension letërsinë, por duket se ka krijuar një hapësirë të re në mendjen tonë.

Shembulli më i mirë mund të jetë narrativa, e cila edhe pse e kohëve të fundit, duket se do të përcaktojë dekadën: veprat e Elena Ferrante dhe të Karl Ove Knausgård. Pothuajse të mbivendosur në kohë, këto dy romane europiane me shumë vëllime kanë fituar një famë të jashtëzakonshme dhe të shpejtë falë faktit se janë shumë personalë, shumë të gjatë dhe mbi të gjitha, mbase për intensitetin e pazakontë dhe gati në fajësi me të cilin njerëzit i gllabëruan. (Siç ka komentuar në mënyrë të paharrueshme kritiku letrar i “New York Times” Dwight Garner, të lexoje vëllimet e para të “Lufta ime” nga Knausgård ishte si “të bije pre e etheve të malaries”). Mbi të gjitha këto libra ishin thuajse identike në ofertën e tyre serioze dhe të paparashikueshme për lexuesin: një qasje pa ndërmjetësim, për shumë faqe, pikërisht në një lloj vetëdijeje të re.

E pashmangshme në retrospektivë, dukej një arritje tronditëse në atë kohë. Romani ushqehet me tensione shoqërore dhe trilli në dekadën e parë të shekullit nuk përbënte përjashtim. Shkrimtarët kanë prodhuar saga të mëdha, inteligjente dhe shkëlqyese të familjeve dhe miqësive, në një stil të etur për të provuar aftësitë e tyre që ka arritur kulmin në libra të tillë si “Dhëmbët e Bardhë” të Zadie Smith; “Korrigjimet” nga Jonathan Franzen dhe “Koha është bastarde” nga Jennifer Egan. Rrezatonin nga bindja se një autor mund ta kqyrte jetën nga fillimi i mijëvjeçarit dhe t’ia ripropozonte lexuesve në një seri interpretimesh të hollësishme dhe vendimtare.

Në të kundërt, Knausgård dhe Ferrante premtojnë pak. Por atë pak e japin. Të dy tregojnë në vetë të parë jetën njerëzore nga brenda. Është diçka që sigurisht e kanë bërë shkrimtarë të panumërt, por ajo e tyrja duket se është bërë në një mënyrë të re dhe të rrezikshme: me një thjeshtësi dhe ambicie të pamëshirshme modestie.

Asnjë prej dy rrëfimtarëve nuk përllogarit të vërteta të mëdha nga përvoja. Të dy i besojnë vetëm asaj që përjetojnë personalisht; Ferrante portretizon hapësirën e ndërlikuar shoqërore të klasës punëtore napolitane, por në një gjendje hutimi që rishpiket vazhdimisht, ndërsa Knausgård braktis pothuajse çdo pretendim narrativ për të përshkruar kohën që ai kalon në tokë në mënyrën më të drejtpërdrejtë të mundshme.

Efekti që kjo metodë ka pasur tek unë, e besoj te shumë njerëz po ashtu, është ai i të krijuarit një besim dhe identifikim të menjëhershëm. Në momente të ndryshme mes 11 shtatorit 2001 dhe zgjedhjeve të vitit 2016, këto pretendime të kufizuara nuk m’u dukën pak ambicioze, por e vetmja kundërpërgjigje e shëndetshme e asaj që ishte shndërruar bota.

Dhe gjatësia e librave - me komplotet e tyre të pashkurtuara, ndonjëherë të mërzitshme - ka krijuar një version të ri e të thellë të asaj vetë-harrese që historitë më të mira mund të na japin. Leximi i Knausgård ose Ferrante, ose autorë të tjerë të zhanrit që kritikët e quajnë autotrillim, si Teju Cole dhe Rachel Cusk, ngjante më shumë me përvojën e të kaluarit kohën si një person tjetër, sesa të hyje brenda një historie.

Natyrisht edhe shkrimtarë të tjerë po ashtu janë përpjekur të tregojnë epokën e tyre dhe me shumë mundësi do ta mbajmë mend dekadën e vitit 2010 për narrativat e bukura të autorëve si George Saunders, Kelly Link dhe Colson Whitehead, një afërsi delikate e realizmit magjik dhe për këtë arsye mbase më të aftë të reflektojnë se sa të vërteta janë bërë gjërat surreale. (Shtëpia e Bardhë është ende duke u përpjekur për të blerë Groenlandën.)

Por ajo që i bën thelbësore auto-trillimet është se një numër i mjaftueshëm njerëzish janë tërhequr nga gjatësia, graviteti dhe ndershmëria e tyre, duke i shndërruar në mënyrë të pashpjegueshme në një fenomen. Kjo duhet ta ketë një kuptim. Por cilin? Ndoshta shpjegimi qëndron në faktin se librat e Knausgård dhe Ferrantes duken plotësisht të kuptueshëm.

Jetët që jetojmë në celularët dhe kompjuterët janë në të njëjtën kohë të parezistueshme dhe jo të qeta - nervoze, depresive, mashtruese. Ndërsa jeta jonë shoqërore, e cila është përgjithësisht fusha në të cilën lëviz romani, pjesërisht është shndërruar në një rrjedhë imazhesh dhe shpjegimesh të afërta, por të izoluara, ritmi i vëmendshëm njerëzor i auto-trillimit është një protestë që nënkupton se pavarësisht paraqitjes, ne ende nuk jemi bashkuar me kompjuterët tanë. Akoma jo.

Shumë prej nesh sot jemi në pozitën e jashtëzakonshme që kemi pasur mundësinë të jetojmë para dhe pas revolucionit të internetit. Jemi një grup i humbur, megjithatë edhe tani asnjë nga zakonet e mia teknologjike nuk më duket i pashmangshëm.

Ekziston ende një ndjenjë sipas së cilës ky ortek risish do të marrë fund dhe ne do të arrijmë në një ekuilibër të arsyeshëm midis së kaluarës dhe së tashmes. Është një iluzion, pa dyshim. Sidoqoftë, shkrimtarë të tillë si Knausgård dhe Ferrante, ndaj të cilëve kam lënë kokën si shumë lexues të tjerë, sugjerojnë diçka sa befasuese, aq edhe ngushëlluese: që te secili prej nesh ka diçka tepër të thellë për t’i dhënë një emër ose për ta ndryshuar, dhe se pikërisht për këtë arsye ajo i ka mbijetuar, tani për tani, sipërfaqshmërisë vezulluese të epokës sonë. “Unin”, supozoj.

*Charles Finch është shkrimtar dhe kritik letrar Amerikan. Ka shkruar një seri romanesh triller të vendosura në Anglinë e epokës viktoriane, si edhe është shumë aktiv me ese dhe recensa librash në shtypin amerikan. Artikulli u përkthye në shqip nga Erjon Uka.