Nga Antonio Fernández Vicente/ Le ta themi kështu: të gjithë bëjmë budallallëqe. Jemi të gjithë budallenj sipas masës. Por nëse njerëzimi ndodhet në një gjendje për të ardhur keq, plot vështirësi dhe mjerime, kjo është për shkak të budallallëkut të përgjithshëm, i cili komploton kundër mirëqenies dhe lumturisë.
Budallallëku është edhe më keq se e keqja, sepse të paktën i keqi përfiton ndonjë avantazh për vetën, edhe me kosto mbi dikë tjetër.
Historiani Carlo Cipolla thoshte mbi budallallëkun: “Një budalla është ai që i shkakton dëme një njeriu apo një grupi tjetër njerëzish pa përfituar asgjë për vete, madje edhe pa humbur gjë.” Në esenë e tij, “I lumtur, por jo edhe aq: Ligjet themelore të budallallëkut njerëzor”, Cipolla përpiqet të përpunojë një teori shpotitëse mbi budallallëkun njerëzor, e cila i sheh budallenjtë si një grup goxha më të madh se sa organizatat më të fuqishme si mafia apo grupet e lobimit industrial, të paorganizuar dhe pa rregulla, pa drejtim dhe pa statut, por që gjithsesi arrin të operojë me një koordinim dhe efikasitet të habitshëm. Për këtë arsye, eseja shpall pesë ligje themelore.
Ligji i Parë Themelor: Gjithmonë dhe në mënyrë të pashmangshme secili prej nesh nënvlerëson numrin e individëve budallenj në qarkullim.
Ligji i Dytë Themelor: Probabiliteti që një njeri të jetë budalla është i pavarur nga çdo karakteristikë tjetër e vetë personit.
Ligji i Tretë Themelor: Një është ai që i shkakton dëme një njeriu apo një grupi tjetër njerëzish pa përfituar asgjë për vete, madje edhe pa humbur gjë.
Ligji i Katërt Themelor: Njerëzit jo-budallenj nënvlerësojnë gjithmonë potencialin e dëmshëm të personave budallenj. Në veçanti, jo-budallenjtë vazhdimisht harrojnë se në çdo kohë dhe vend, dhe në çdo rrethanë, marrëdhënia dhe/ose shoqërimi me individë budallenj rezulton të jetë një gabim shumë i kushtueshëm.
Ligji i Pestë Themelor: Budallai është tipi më i rrezikshëm i njeriut që ekziston. Konkluzion: budallai është më i rrezikshëm se banditi.
Tani, çfarë mund të kuptohet me budallallëk?
Në vitin 1866 filozofi Johann Erdmann e përkufizoi budallallëkun si një ngushtësi mendore. Budalla është ai që merr parasysh vetëm një këndvështrim: të tijin. Sa më shumë rriten këndvështrimet, më i vogël është budallallëku dhe më e lartë është inteligjenca.
Ja pse grekët shpikën fjalën “idiot” (ἰδιώτης, njeri privat, pa poste publike, i paaftë dhe i papërpunuar), ai që çdo gjë e konsideron vetëm nga këndvështrimi i tij personal. Gjykon çdo gjë a thua se vizioni i tij miop për botën të ishte universal, i vetmi që mund të mbrohet, e vërteta e vetme dhe e padiskutueshme.
Budallai vuan nga egoizmi intelektual. Budallai është i vrazhdë dhe mburravec. Mohon kompleksitetin dhe shpërndan në mënyrë dogmatike thjeshtësinë e tij. Mbi të gjitha, mendon se zotëron të vërtetën absolute.
Në vitin 1937 shkrimtari austriak Robert Musil u përball me çështjen e budallallëkut në librin e tij të titulluar “Mbi budallallëkun”. Në kulmin e rrymave totalitare na kujtoi “barbaritë e kombeve, të shteteve dhe të grupeve ideologjike”. Për Musil-in, budallallëku i ngjan progresit, civilizimit. Lind nga një “Unë” i ekzagjeruar, por mbi të gjitha nga një “Ne” mendjemadhe.
Budallallëku është po aq i ngjitshëm dhe ushqehet nga shpërndarja e idealeve të mëdha, nga vendet e përbashkëta, nga deklaratat thjeshtëzuese: gjithçka është e zezë ose gjithçka është e bardhë. I vetmi këndvështrim legjitim është ai i një grupi të caktuar social, ai i një fraksioni të vetëm: i tonit.
Budallallëku lidhet me mungesën e tolerancës dhe mungesën e dialogut. Është një sekret hermetik dhe mendor. Përhapet për shkak të parrullave pa mend dhe të pathelluara, të kënduara nën të njëjtën zhurmë groteske kolektive. Të gjithë në një moment të caktuar mund të jenë budallenj. Por ajo që e dallon kokëfortin funksional, sipas Musil-it, është paaftësia e vazhdueshme për të vlerësuar kuptimin e gjërave.
Çfarë është e rëndësishme dhe çfarë jo? Në supozimin e tij, budallai këmbëngul fort në të parëndësishmet dhe aksesorët. Ai nuk është në gjendje të përcaktojë përparësitë. Siç sugjeronte Nietzsche “budallallëku më i përhapur është të harrojmë qëllimin tonë”.
Një ndër kurat për budallallëkun është modestia. Kështu që është inteligjente të vësh në dyshim çfarë bën dhe çfarë mendon. Kush jeton në “ndoshta”, në vend të konfirmimeve kategorike të forta, largohet nga marrëzia. Ajo që mendojmë se është inteligjente nuk është asgjë tjetër veçse një marrëzi. Ishte kjo çështja që Erazmi i Roterdamit ngriti në “Lavdërim i Çmendurisë”.
Dhe një kurë e mirë përulësie është një e qeshur inteligjente. Nga Aristofani te Lukiani i Samosatamit, Jonathan Swift, Mark Twain apo Groucho Marx, satira me budallallëkun e jetës sonë është gjithmonë një ushtrim i mirë kuptueshmërie. Na bën të kuptojmë se konvencionet sociale shpesh herë janë absurde dhe të ngadalta.
Por budallallëku është edhe shumë demokratik, i barabartë dhe solidar. Mund të godasë këdo, pa dallim. Ka budallenj në të njëjtën masë në të gjitha shtresat ekonomike dhe kulturore, në çdo rrymë politike dhe vend të botës.
Pra, budallallëku gjithmonë ka ekzistuar, por ka edhe një mënyrë për t’i dhënë fund: zgjerimi i horizonteve dhe vënia në pikëpyetje e sjelljes dhe mënyrës sonë të të menduarit do të lehtësojë marrëzinë, duke ushtruar dyshimin dhe autokritikën.
Mjafton të pyesim: Po nëse gabohem?
*Antonio Fernández Vicente është akademik spanjoll dhe studiues i filozofisë. Profesor i Teorisë së Komunikimit në Universitetin Castilla-La Mancha, në Cuenca, organizon gjithashtu seminare mbi filmin, letërsinë dhe muzikën. Është autor i tre librave dhe kontribues në disa media. Artikulli u përkthye në shqip nga Erjon Uka.